Kiedy rynek wspina się miesiącami, rośnie nie tylko portfel, ale i skłonność do bagatelizowania ryzyka. Zamiast pytać „ile mogę stracić?”, pytamy „ile jeszcze urosną?”. Wzrosty chowają błędy – za wysoką koncentrację, za długie duration, zbyt tanią dźwignię – bo niemal każda decyzja wygląda na „sprytną”. Gdy cykl się odwraca, rachunek przychodzi z odsetkami: zmienność nagle jest osobista, a obsunięcie kapitału przekłada się na bezsenność i szybkie, często kosztowne ruchy. Ta huśtawka nie jest wadą charakteru, tylko cechą ludzkiej percepcji ryzyka. Dlatego zrozumienie psychologii hossy i bessy to nie ozdoba, lecz fundament praktycznej strategii.
Dlaczego euforia bywa taka przekonująca?
Hossa tworzy narracje, które tłumaczą każde nowe maksimum: „tym razem marże są trwale wyższe”, „technologia zmienia reguły”, „płynność jest nieskończona”. W tle działają proste bodźce – zielone wykresy w aplikacji, historie znajomych, media wzmacniające zwycięzców. Z czasem przesuwa się tolerancja na ryzyko: to, co kiedyś wydawało się agresywne, staje się „nową normalnością”. W portfelach przybywa pozycji momentum, a maleje udział gotówki i zabezpieczeń. Dyscyplina inwestycyjna paruje, bo rzadziej karze.
Co robi bessa z psychiką i z portfelem?
Spadki uderzają w dwa miejsca naraz: w wartość kapitału i w poczucie kompetencji. Efekt awersji do strat sprawia, że trzymamy przegrane pozycje dłużej niż rozsądek podpowiada, czekając na „powrót do kosztu”. Jednocześnie rośnie pokusa zmiany strategii w najgorszym momencie – z długoterminowej na „szybką”, z racjonalnej na reaktywną. Jeśli dochodzi dźwignia, bessa wymusza redukcję nie dlatego, że „tak chce inwestor”, ale dlatego, że domaga się tego depozyt zabezpieczający.
Matematyka, która nie wybacza
Spadek o 50% wymaga wzrostu o 100%, by wrócić do punktu wyjścia. To banalne, lecz ignorowane w euforii. Ta asymetria sprawia, że higiena ryzyka jest ważniejsza niż pogoń za ostatnim punktem zwrotu. Gdy drawdown rośnie, maleje zdolność do racjonalnych decyzji – włącza się tryb „odrobić natychmiast”, który zwykle powiększa stratę. Dlatego limity obsunięcia powinny być zapisane w złotych, a nie tylko w procentach: mózg lepiej rozumie kwoty niż ułamki.
Płynność, lewar i efekt kuli śnieżnej
W hossie płynność wydaje się darmowa: spready są wąskie, wolumeny wysokie, a finansowanie tanie. W bessie znikają te trzy rzeczy jednocześnie. Ceny spadają, a jednocześnie trudniej jest sprzedać bez „odcięcia”. U inwestorów z dźwignią spadek cen zmniejsza kapitał własny, więc aby wrócić do docelowego ryzyka, muszą… dalej sprzedawać. Tak powstają spirale, które nie mają nic wspólnego z fundamentami, ale niszczą portfele nieprzygotowanych.
Sygnały, że hossa zaczyna usypiać czujność
Pierwszym alarmem jest ujednolicenie narracji: wszyscy „wiedzą”, co rośnie i dlaczego. Drugim – koncentracja wyników w kilku spółkach/tematach; trzecią lampką jest zanik zmienności przy rosnących wycenach. Gdy kolejne rekordy nie wywołują już emocji, tylko poczucie „należnego” zysku, ryzyko błędu rośnie szybciej, niż widać to w wycenach.
Jak budować odporność w czasie hossy?
Najlepszy czas na wprowadzenie zasad jest wtedy, gdy nie są potrzebne. Wzrosty to moment na redukcję koncentracji, skrócenie dźwigni, dopisanie zasad rebalansowania i zatwierdzenie „mapy ucieczki” dla każdej większej pozycji. Warto też zamienić część zmiennych aktywów na instrumenty o krótszym ryzyku stopy – nie dlatego, że „trafiamy szczyt”, lecz aby mieć amunicję, gdy pojawią się dobre ceny.
Co robić, gdy bessa chwyta za gardło?
Pierwszy krok to przywrócenie porządku: spis pozycji, ich rola w portfelu i poziom bólu w złotych. Drugi – zamiana wielkich decyzji na serię małych: redukcja po 10–20% tam, gdzie naruszono tezy inwestycyjne, odbudowa gotówki planem, a nie impulsem. Trzeci – wymuszenie przerwy informacyjnej: nadmiar nagłówków zwiększa poczucie zagrożenia i skłonność do „kliknięcia”.
Narzędzia, które działają w obu fazach rynku?
Zasady rebalansowania przy progach odchyleń, stop-lossy mentalne zamienione na procedury, hedging częściowy zamiast „albo–albo”, oraz „drabinki” wejścia/wyjścia, które rozciągają decyzję w czasie. To wszystko jest nudne w hossie i zbawcze w bessie. Szczególnie skuteczna bywa automatyzacja: stałe zlecenia, kalendarz przeglądów, limity wielkości pozycji.
Jak zachować głowę, gdy wykresy krzyczą?
- Ogranicz częstotliwość sprawdzania portfela: raz dziennie to zwykle dość, a w długich hossach nawet rzadziej.
- Trzymaj „dziennik decyzji”: jedna kartka z tezą, horyzontem i warunkami wyjścia dla każdej większej pozycji.
- Unikaj absolutów: zamiast „sprzedaj wszystko”, zmniejszaj lub zwiększaj ekspozycję schodkowo.
- Oddziel informację od hałasu: śledź raporty i dane, nie komentarze na żywo.
- Pamiętaj o czasie regeneracji: lepsza godzina spaceru niż pięć odświeżeń aplikacji.
Ten elementarny „BHP portfela” obniża temperaturę decyzji i zmniejsza koszt błędów, które najczęściej rodzą się w pośpiechu.
Cena cierpliwości i premia za konsekwencję?
Rynki nagradzają tych, którzy potrafią przetrwać. Cierpliwość nie oznacza bierności, tylko konsekwentne trzymanie się reguł: rebalans, limity, plan płynności. Premia pojawia się nie w każdej transakcji, lecz w całym cyklu. Gdy większość traci głowę, przewagą jest zwyczajny porządek.
Cierpliwość ma realny koszt alternatywny: rezygnujesz z „gorących okazji” i pogodzenie się z tym, że część rajdów ucieknie. Ale w zamian dostajesz zmniejszenie wariancji wyników i mniejszą liczbę decyzji pod presją. Portfel, który przetrwał bez gwałtownych rotacji, częściej korzysta z procentu składanego — bo nie musi odrabiać strat po nerwowych błędach. Konsekwencja nie polega na trwaniu w złej tezie, tylko na trwaniu w dobrym procesie: sprawdzasz przesłanki, korygujesz wielkości pozycji, ale nie zmieniasz kompasu przy każdym nagłówku.
Premia za konsekwencję pojawia się szczególnie w momentach szumu informacyjnego. Kiedy rynek miota się między narracjami, a zmienność rośnie bez jasnego trendu, wygrywają ci, którzy mają z góry ustalone progi rebalansu, reguły realizacji zysków i sposób skalowania pozycji. Taki „pilotaż z checklisty” niweluje błąd czasu i miejsca: nie próbujesz złapać idealnego dołka czy szczytu, tylko konsekwentnie zbierasz małe, powtarzalne przewagi. W długim horyzoncie to one składają się na wynik, który wygląda jak szczęście — choć jest efektem dyscypliny.
Co z tym zrobić w praktyce – plan minimalny?
Zdefiniuj maksymalne obsunięcie, które akceptujesz w złotych. Dopasuj wielkość pozycji tak, by nie przekraczać tego progu nawet przy historycznie typowych spadkach. Ustal kalendarz przeglądów (np. raz na miesiąc) i automatyzuj zlecenia rebalansujące o stałej dacie. Na deser – lista „czerwonych linii” dla dźwigni i pojedynczych betów tematycznych. To niewiele, ale wystarczy, by hossa nie uśpiła, a bessa nie zmiotła.
Dlaczego to działa niezależnie od stylu?
Wartość, wzrost, momentum, dywidendy – każdy styl ma swoje mody i chude lata. Wspólne pozostają emocje inwestora i ograniczenia płynności. Zasady higieny działają więc jak adapter: pasują do różnych metod, bo adresują czynnik ludzki i ryzyko operacyjne, a nie konkretną tezę o rynku.
Kiedy lepiej zrobić mniej?
Nie każdy impuls jest transakcyjny. Czasem najlepszym ruchem jest brak ruchu: nie dokładać ryzyka, gdy zmienność jest płatna łzami, i nie „gonić” rynku po szeregu zielonych świec. Decyzja o wstrzymaniu się też jest decyzją – często najtańszą.
Portfel a życie poza rynkiem
Nawet świetna strategia pęka, gdy konfliktuje z codziennością. Wysokie obciążenia poza inwestowaniem (praca, rodzina, kredyt) obniżają tolerancję na zmienność. Portfel powinien to uwzględniać: mniej dźwigni, więcej płynności, prostsze zasady. Zarządzanie ryzykiem zaczyna się od kalendarza, a dopiero potem od wykresów.
Źródła
- „Cycles of Euphoria and Risk Management”, 2021, Natalia Zaremba
- „Loss Aversion and Market Drawdowns”, 2019, Piotr Kurek
- „Liquidity Spirals in Asset Markets”, 2023, Joanna Ciechan
Dr Julianna Pokarm
Doktor nauk ekonomicznych.
Powiązane wiadomości
Dlaczego polityka fiskalna bywa narzędziem w rękach rządzących?
Jak planować postoje, by spalić mniej i dojechać szybciej?
Jak rosło amerykańskie PKB w ostatnich trzech dekadach?